غدری بابا سوہن سنگھ بھکنا دے ڈیڈھ سو سالا جنم سال نوں : یاد کریئے اس فقیر نوں سوراجویر پنجاب دی دھرتی صدیاں توں جبر-ظلم خلاف لڑن والے یودھے پیدا کردی آئی ہے۔ ویہویں صدی وچ بابا سوہن سنگھ بھکنا دی اگوائی وچ بنی غدر پارٹی نے پنجاب دے اتہاس وچ اک نواں دور شروع کیتا۔ غدریاں دیاں قربانیاں نے پنجاب دے لوکاں دی آتما نوں جھنجوڑیا جس دے سٹے وجوں پنجاب وچ آزادی دے سنگھرش دی نہار پوری طرحاں بدل گئی۔ چار جنوری 2020 نوں پنجاب ویہویں صدی دے اپنے اس مہاننائک دا 150واں جنم دہاڑا منائیگا۔ سوراجبیرپھوٹو: امرجیت چندنمہاراجا رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ قایم ہوئے پنجابی راج دی عمر زیادہ لمی نہیں سی۔ اوہ راج رنجیت سنگھ دی موت دے اک دہاکے دے اندر اندر بھرا مارو جنگ اتے وزیراں اتے اہل کاراں دی غداری کارن ختم ہو گیا۔ دوسریاں سکھ ریاستاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جیون کال وچ ہی بناں یدھ کیتیاں انگریزاں دی شرن وچ جا چکیاں سن۔ جلدی ہی لوکاں وچ باغی سر پنپن لگے اتے 1857 وچ سارے دیش وچ وکھ وکھ راجاں تے رجواڑیاں نے مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں اپنا آگوُ منّ کے انگریزاں ورودھ ودروہ کیتا۔ اس ودروہ وچ وڈے پدھر ’تے عامَ لوک شامل ہوئے۔ انگریزاں نے اس نوں سپاہیاں دی بغاوت (Sepoy Mutiny) کہہ کے چھٹیاؤن دا یتن کیتا۔ اس ودروہ نوں غدر دے ناں نال وی جانیا جاندا ہے۔ پنجاب وچ سبھ توں وڈی بغاوتی سر نامدھاری لہر دے روپ وچ ابھری جس وچ انگریزاں نال نہ ملورتن دا جھنڈا بلند کیتا گیا۔ مالیرکوٹلا والی گھٹنا توں بعد انگریزاں نے نامدھاریاں ’تے وڈے قہر ڈھاہے اتے کوکیاں نوں توپاں دے منہ ساہمنے بنھ کے اڈایا۔ 1907 وچ ‘پگڑی سنبھال جٹا’ دی لہر ابھری۔ پنجاب وچ آزادی دی سبھ توں وڈی لہر غدر پارٹی دے روپ وچ ابھری جس دے پہلے پردھان بابا سوہن سنگھ بھکنا سن۔ غدر لہر دا مکھ خاصہ اس دا لوک-پکھی، انقلابی، دھرم-نرپکھّ تے سامراج ورودھی کردار سی۔ غدر پارٹی توں پہلاں دیش وچ چھوٹے چھوٹے انقلابی ٹولے/گروپ سن جہڑے انگریزاں نال سدھی ٹکر لینا چاہندے سن پر عینی وڈی پدھر ’تے ہوند وچ آؤن والی پہلی پارٹی غدر پارٹی ہی سی۔ بابا سوہن سنگھ بھکنا دا جنم 4 جنوری 1870 نوں امرتسر دے پنڈ کھترا خورد (نانکے گھر) ہویا۔ اوہناں دے پتا دا ناں کرم سنگھ اتے ماتا دا ناں رام کور سی۔ اوہناں دی عمر مساں ورھے کو دی سی، جدوں اوہناں دے پتا دا دیہانت ہو گیا۔ اوہناں نے پنڈ دی دھرم شالہ وچوں گورمکھی تے مدرسے ’چوں اردو سکھی۔ جوانی ویلے اوہناں ’تے نامدھاری بابا کیسر دا وڈا پربھاو پیا۔ سوہن سنگھ بھکنا بابا کیسر دے وچناں نوں ایوں یاد کردے ہن: ‘‘ہن سنسار توں راجا پرجا دی مریادا اٹھ جاوے گی۔ سارے منکھ آزاد تے برابر ہونگے۔ پہلاں ہر اک دیش وچ وکھو وکھ ستنتر راج (سوراج) قایم ہووےگا پھیر ساری دنیاں دی اک کیندری پنچائت بن جاوے گی۔ تے سنسار بھر دے لوک اک دوجے نوں بھائی بھرا سمجھن لگّ پینگے۔ کوئی لڑائی جھگڑا نہیں رہے گا۔ ہن بہت چھیتی پرلو (قیامت) آؤن والی ہے۔ پر ایہہ پرلو (انقلاب) خیالاں (سبھاواں) دی پرلو ہوویگی۔’’ بابا جی نے اپنی جیونی ‘میری آپ بیتی’ وچ لکھیا ہے کہ مالی مشکلاں کرکے اوہناں نے امریکہ جان دا فیصلہ کیتا۔ اس ویلے امریکہ تے کینیڈا وچ پرواسی نال وڈا وتکرا کیتا جاندا سی۔ بریٹیش کولمبیا وچ 1907 وچ ایشیئن لوکاں خلاف دنگے ہوئے ہن۔ بیلنگم تے واشنگٹن دے جنگلی لکڑی کٹن والے کینپاں وچ جتھے پنجابی وڈی گنتی وچ سن، اوتھے حملے ہندے ہن۔ آرونو تے کیلاپھورنیا وچ نسلی زہر پھیلیا ہے۔ ایکسکلوزن (باہرلیاں نوں باہر کڈھن دی) موومینٹ چلی۔ اس سارے ورتارے نے پنجابی پرواسیاں نوں ایہہ سوچن لئی مجبور کیتا کہ جے اوہ کسے آزاد تے مضبوط دیش دے رہن والے ہندے تاں اوہناں نال اےداں دا ورتائ نہیں سی ہو سکدا۔ بعد وچ اک غدری کوی نے اس انوبھوَ نوں ایوں درج کیتا: ‘‘کالا ڈرٹی کہن سانوں، گئے ہند دے اوہ ادبو شان کتھے’’۔ 1914 جون وچ وکٹوریا (کینیڈا) وچ رہن والے کوی نے لکھیا: ‘‘ایس صوبے دے گوریاں اتّ چکی، ہندی تک کے جیئڑا ساڑدے نے۔’’ پنجابی کسان دا امریکہ تے کینیڈا وچ جا کے مزدور بننا بالکل وکھری طرحاں دا ورتارا سی۔ ایہہ پرکریا اس ورتارے توں وکھری سی جس تحت پنجابی کسان تے دلت بستیوادی فوج دا سینک بنیا۔ اس روپ وچ اوہ سرکار دا سپاہی سی، انگریز حکومت جلوء دی چھوٹی موٹی کنی اس نوں، نہ صرف وردی دے روپ وچ ملی، سگوں اس دی پہچان وی بنی۔ اوہ سپاہی، لانس-نائک، نائک، حوالدار، جماندار، رسالدار آدی بن گیا۔ امریکہ تے کینیڈا دے مزدور نوں برطانوی سامراج دی ایہہ ‘مہر’ حاصل نہیں سی۔ اسنے ریل پٹڑیاں وچھائیاں، آرا ملاں، کھیتاں تے کارخانیاں وچ کم کیتا۔ اس انوبھوَ دی چترکاری اک غدری کوی نے اےداں کیتی: ‘‘گریپ توڑدیاں، سیلری لاؤندیاں دے، سیڈ گڈدیاں دے گوڈے لال ہو گئے۔ نال پھٹیاں پاٹ گئے ہتھ ساڈے، دن کٹنے بڑے محال ہو گئے۔’’ ایہناں انوبھواں نے امریکہ تے کینیڈا وچ رہِ رہے پنجابیاں وچ نویں راجسی چیتنا پیدا کیتی جس صدقہ اوہناں نے کئی جتھیبندیاں بنائیاں تے بعد وچ ہندی ایسوسی ایشن دی بنیاد رکھی گئی۔ اس دے پردھان بابا سوہن سنگھ بھکنا، جنرل سکتر لالا ہردیال، میت پردھان بھائی کیسر سنگھ ٹھٹھگڑھ، خزانچی پنڈت کانشی رام، نائب خزانچی ہرنام سنگھ ٹنڈیلاٹ، آرگینائیزر سکتر کریم بخش تے جوائنٹ سکتر منشی رام سن۔ پارٹی دے مڈھلے متے وچ ایہہ دسیا گیا: ‘‘ایہدا مقصد ہتھیاربند اکنلاب راہیں بریٹیش گورمنٹ دی غلامی توں ہندوستان نوں آزاد کراؤنا اتے آزادی تے برابری دیاں نیہاں ’تے قومی جمہوریات قایم کرنا ہووےگا۔’’ اک ہور متے وچ کیہا گیا، ‘‘پارٹی وچ مذہبی بحث-مباحثے دا کوئی دخل نہیں ہووےگا۔ مذہب دی حیثیت نجی ہوویگی۔’’ اس طرحاں بابا بھکنا اس سیاسی پارٹی دے پہلے پردھان سن جس نوں بناؤن والے کلین ورگاں نال سبندھ رکھن والے پڑھے لکھے الیٹ نہیں سگوں پنجاب دے کسان سن جہڑے پردیساں وچ جا کے مزدور بنے۔ اس طرحاں ایہہ پارٹی ہندوستان دے مزدوراں تے کساناں دی ہتھیاربند انقلاب لئی پرتیبدھ پہلی پارٹی سی۔ اس نوں بناؤن والے لوک نسلی وتکرے، سرمائیداری شوشن، غلامی اتے بستیوادی ظلم دے ستائے ہوئے لوک سن۔ 1857 دے غدر نوں یاد کردیاں اس پارٹی نے غدر ناں دا اخبار چلایا جو بعد وچ پارٹی دا ناں بن گیا تے پارٹی دے میمبر غدری کہہ کے بلائے جان لگے۔ 1914 وچ ایہناں غدریاں نے ہندوستان ولّ چالے پا دتے اتے وکھ وکھ فوجی رسالیاں دی مدد نال بغاوت کراؤن دی کوشش کیتی جہڑی سفل نہ ہو سکی۔ سینکڑے غدری گرفتار کر لئے گئے اتے کرتار سنگھ سرابھا، وشنوں گنیش پنگلے، جگت سنگھ سمیت ستّ غدریاں نوں پھانسی ہوئی۔ 17 ہور غدری جنہاں وچ بابا سوہن سنگھ بھکنا وی شامل سن، نوں پھانسی دی سزا ہوئی جو بدل کے کالے پانی دی عمر قید وچ بدل دتی گئی۔ بھائی جوالا سنگھ، بھائی وساکھا سنگھ تے 24 ہور غدریاں نوں عمر قید تے جائداد ضبطی دیاں سزاواں ہوئیاں۔ ہور غدریاں نوں وی وکھ وکھ ورھیاں لئی قید دی سزا دتی گئی۔ بابا سوہن سنگھ بھکنا نے 1915 توں 1921 انڈیمان کالیپانی وچ اتے 1921 توں 1930 تک بھارت دیاں وکھ وکھ جیلھاں وچ قید کٹی۔ اوہ سربہند کسان سبھا دے پردھان بنے اتے کسان مورچیاں وچ وی قید کٹی۔ دیش آزاد ہون توں بعد اوہناں نوں 1948 وچ پھر قید کر لیا گیا اتے یول کیمپ (کانگڑے دے نزدیک) وچ رکھیا گیا۔ اوہ کمیونسٹ پارٹی وچ شامل ہو گئے اتے ساری عمر لوکاں دے حقاں لئی لڑدے رہے۔ بابا جی نے اپنے جیون دی کہانی ‘جیون سنگرام’، ‘میری رام کہانی’ اتے ‘میری آپ بیتی’ وچ درج کیتی ہے۔ ایہناں آتم کتھاواں نوں پڑھ کے بابا جی دی نرمانتا تے مہانتا دا پتہ لگدا ہے۔ ایہناں آتم کتھاواں وچ اوہناں نے اپنے جوانی ویلے دیاں بھلاں-چکاں بارے تاں کھلھ کے لکھیا ہے، پر اپنی قربانی اتے جھلیاں دشواریاں بارے کوئی ذکر نہیں کیتا۔ 26 سالاں دی جیل یاترا وچ اوہناں نے 9 وار بھکھ ہڑتال کیتی۔ انڈیمان وچ اسیہہ کشٹ جھلے اتے 2 وار بھکھ ہڑتال کیتی۔ یرودا جیل وچ دستاراں تے کچھہریاں لئی، لاہور جیل وچ دلتاں دی برابری لئی اتے بھگت سنگھ دی حمایت وچ بھکھ ہڑتال کیتی۔ یول کیمپ وچ کیتی 9ویں بھکھ ہڑتال نے اوہناں دا سریر کبہ کر دتا۔ 1931 وچ اوہناں نے کراچی وچ ہوئی آل انڈیا ورکر اینڈ پیجینٹس تے تیسری کانفرنس دی پردھانگی کیتی۔ 1939 وچ اوہ کل ہند کسان سبھا دے پردھان دی حیثیت وچ گیا، بہار وچ گرفتار ہوئے تے اوہناں نوں دیولی کیمپ وچ نظربند کیتا گیا۔ اک اپریل 1943 نوں رہاء ہو کے اوہ اپنے پنڈ بھکنے کل ہند کانفرنس دے اجلاس دی پردھانگی کرن پہنچے۔ اپنیاں آتم جیونیاں وچ بابا جی ایہناں گھٹناواں دا ذکر ایوں کردے ہن جویں سبھ کجھ بڑے سہج سبھاء نال ہو رہا ہووے۔ اوہ دوسرے غدری بھائیاں دیاں قربانیاں دا ذکر بہت شردھا نال کردے ہن۔ اداہرن دے طور ’تے بابا جوالا سنگھ بارے لکھدے ہن: ‘‘بھائی جوالا سنگھ جی دی ایہہ اچی قومی سیوا اج تک کسے راجے مہاراجے تے سیٹھ شاہوکار نوں وی نصیب نہیں ہوئی۔’’ اسے طرحاں کرتار سنگھ سرابھا، کیسر سنگھ، لالا ہردیال، بھائی بنتا سنگھ اتے ہورناں غدری آگوآں دی دین دا ذکر کردے ترے جاندے ہن۔ ایہناں آتم جیونیاں وچوں لوکاں لئی سبھ کجھ قربان کر دین والی تیاگی آتما دے دیدار ہندے ہن۔ کیسر سنگھ کیسر نے بابا جی اتے ہورناں غدریاں نوں ‘دارشنک سوچ، دیدا-دلیری، پر سارتھ، بھائیچارک سانجھ، تیاگ، سچے-سچے چرتر تے قربانی دے پتلے’ کیہا ہے۔ ہریش پوری نے لکھیا ہے: ‘‘غدر لہر وچ اوہناں نال مڈھ توں نال رہے پرتھوی سنگھ آزاد نے میرے کول درج کروائے انٹرویو وچ بابا جی بارے تے بھائی وساکھا سنگھ، بھائی جوالا سنگھ تے بھائی سنتوکھ سنگھ ہراں دی گلّ کردیاں سر نواں کے ہولی جہی آکھیا سی: ‘اوہ تپیشر سن۔ انسانیت دے لیکھے لگیاں نیک روحاں’۔’’ سوہن سنگھ بھکنا اتے ہور غدری سچ مچّ تپیشر سن، فقیر آدمی۔ بھائی ندھان سنگھ نے اپنی کویتا وچ اوہناں نوں ‘زندہ شہید’ کہندیاں بالکل ٹھیک کیہا سی، ‘‘ویری کمبدے غدر دا نام سن کے، سیوا تدھ دی بے نظیر بابا/ ودھن حوصلے دیکھ کے غدریاں دے پریم ایکتا دی تصویر بابا/ آؤ، آؤ، غریباں دے بادشاہ جی، کریئے بسترا گول برتانیاں دا/ پہلاں وانگ منصور قربان ہووے، پھیر ملّ پیندا قربانیاں دا۔’’ ہاں، اوہ غریباں دے بادشاہ سن، اوہناں دی کیتی سیوا بے نظیر ہے۔ ہزارا سنگھ ‘ہمدم’ نے بابا جی دی تلنا بھگت پرلاہد نال کردیاں کیہا، ‘‘عرش فرش کمبے تیرے دکھ سنکے/ یاد آوندا بھگت پرلاد بابا/ ہمدم تیریاں اچّ قربانیاں نے، کرنا دیش نوں جھٹّ آزاد بابا۔’’ مشہور کوی رلکے نے اپنی اک کویتا وچ اپنے موئے متر نوں اےداں یاد کیتا ہے: میرے اپنے جہڑے مر چکے نے، میرے کول ہن میں اوہناں نوں جان دتا تے حیران رہِ گیا اوہ مر کے کنے شانت ہو گئے کنے خوش؛ اوہناں دی فطرت اےداں دی تے نہیں سی۔ صرف توں، توں واپس آؤندا ایں مینوں چھوہ کے لنگھدا ایں ایدھر ادھر گھمدا چیزاں تے دستک دندا آواز نال تیرے ہون دا پتہ لگدا اے۔ 4 جنوری 2020 نوں اس مہانپرکھ دا 150واں جنم دن ہے۔ وکھ وکھ پارٹیاں اوہناں دے جنم دہاڑے نوں آپو اپنے طریقیاں نال مناؤن دا یتن کر رہیاں ہن۔ سوہن سنگھ بھکنا پنجاب دا مہاں-نائک سی۔ اوہ سارے پنجابیاں دا سی۔ اوہدا ناں لے کے ہر پنجابی دا سر اچا ہندا ہے۔ اچّ قربانیاں والے اس فقیر دی یاد پنجاب دیاں بروہاں ’تے دستک دے رہی اے کی پنجابی اس فقیر نوں یاد کر رہے ہن. Karamjit Singh پنجابی گریجویٹس فورم انٹرنیشنل #PGFInt

 غدری بابا سوہن سنگھ بھکنا دے ڈیڈھ سو سالا جنم سال نوں : 

یاد کریئے اس فقیر نوں

سوراجویر

پنجاب دی دھرتی صدیاں توں جبر-ظلم خلاف لڑن والے یودھے پیدا کردی آئی ہے۔ ویہویں صدی وچ بابا سوہن سنگھ بھکنا دی اگوائی وچ بنی غدر پارٹی نے پنجاب دے اتہاس وچ اک نواں دور شروع کیتا۔ غدریاں دیاں قربانیاں نے پنجاب دے لوکاں دی آتما نوں جھنجوڑیا جس دے سٹے وجوں پنجاب وچ آزادی دے سنگھرش دی نہار پوری طرحاں بدل گئی۔ چار جنوری 2020 نوں پنجاب ویہویں صدی دے اپنے اس مہاننائک دا 150واں جنم دہاڑا منائیگا۔

سوراجبیرپھوٹو: امرجیت چندنمہاراجا رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ قایم ہوئے پنجابی راج دی عمر زیادہ لمی نہیں سی۔ اوہ راج رنجیت سنگھ دی موت دے اک دہاکے دے اندر اندر بھرا مارو جنگ اتے وزیراں اتے اہل کاراں دی غداری کارن ختم ہو گیا۔ دوسریاں سکھ ریاستاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جیون کال وچ ہی بناں یدھ کیتیاں انگریزاں دی شرن وچ جا چکیاں سن۔ جلدی ہی لوکاں وچ باغی سر پنپن لگے اتے 1857 وچ سارے دیش وچ وکھ وکھ راجاں تے رجواڑیاں نے مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں اپنا آگوُ منّ کے انگریزاں ورودھ ودروہ کیتا۔ اس ودروہ وچ وڈے پدھر ’تے عامَ لوک شامل ہوئے۔ انگریزاں نے اس نوں سپاہیاں دی بغاوت (Sepoy Mutiny) کہہ کے چھٹیاؤن دا یتن کیتا۔ اس ودروہ نوں غدر دے ناں نال وی جانیا جاندا ہے۔

پنجاب وچ سبھ توں وڈی بغاوتی سر نامدھاری لہر دے روپ وچ ابھری جس وچ انگریزاں نال نہ ملورتن دا جھنڈا بلند کیتا گیا۔ مالیرکوٹلا والی گھٹنا توں بعد انگریزاں نے نامدھاریاں ’تے وڈے قہر ڈھاہے اتے کوکیاں نوں توپاں دے منہ ساہمنے بنھ کے اڈایا۔ 1907 وچ ‘پگڑی سنبھال جٹا’ دی لہر ابھری۔ پنجاب وچ آزادی دی سبھ توں وڈی لہر غدر پارٹی دے روپ وچ ابھری جس دے پہلے پردھان بابا سوہن سنگھ بھکنا سن۔ غدر لہر دا مکھ خاصہ اس دا لوک-پکھی، انقلابی، دھرم-نرپکھّ تے سامراج ورودھی کردار سی۔ غدر پارٹی توں پہلاں دیش وچ چھوٹے چھوٹے انقلابی ٹولے/گروپ سن جہڑے انگریزاں نال سدھی ٹکر لینا چاہندے سن پر عینی وڈی پدھر ’تے ہوند وچ آؤن والی پہلی پارٹی غدر پارٹی ہی سی۔

بابا سوہن سنگھ بھکنا دا جنم 4 جنوری 1870 نوں امرتسر دے پنڈ کھترا خورد (نانکے گھر) ہویا۔ اوہناں دے پتا دا ناں کرم سنگھ اتے ماتا دا ناں رام کور سی۔ اوہناں دی عمر مساں ورھے کو دی سی، جدوں اوہناں دے پتا دا دیہانت ہو گیا۔ اوہناں نے پنڈ دی دھرم شالہ وچوں گورمکھی تے مدرسے ’چوں اردو سکھی۔ جوانی ویلے اوہناں ’تے نامدھاری بابا کیسر دا وڈا پربھاو پیا۔ سوہن سنگھ بھکنا بابا کیسر دے وچناں نوں ایوں یاد کردے ہن: ‘‘ہن سنسار توں راجا پرجا دی مریادا اٹھ جاوے گی۔ سارے منکھ آزاد تے برابر ہونگے۔ پہلاں ہر اک دیش وچ وکھو وکھ ستنتر راج (سوراج) قایم ہووےگا پھیر ساری دنیاں دی اک کیندری پنچائت بن جاوے گی۔ تے سنسار بھر دے لوک اک دوجے نوں بھائی بھرا سمجھن لگّ پینگے۔ کوئی لڑائی جھگڑا نہیں رہے گا۔ ہن بہت چھیتی پرلو (قیامت) آؤن والی ہے۔ پر ایہہ پرلو (انقلاب) خیالاں (سبھاواں) دی پرلو ہوویگی۔’’

بابا جی نے اپنی جیونی ‘میری آپ بیتی’ وچ لکھیا ہے کہ مالی مشکلاں کرکے اوہناں نے امریکہ جان دا فیصلہ کیتا۔ اس ویلے امریکہ تے کینیڈا وچ پرواسی نال وڈا وتکرا کیتا جاندا سی۔ بریٹیش کولمبیا وچ 1907 وچ ایشیئن لوکاں خلاف دنگے ہوئے ہن۔ بیلنگم تے واشنگٹن دے جنگلی لکڑی کٹن والے کینپاں وچ جتھے پنجابی وڈی گنتی وچ سن، اوتھے حملے ہندے ہن۔ آرونو تے کیلاپھورنیا وچ نسلی زہر پھیلیا ہے۔ ایکسکلوزن (باہرلیاں نوں باہر کڈھن دی) موومینٹ چلی۔ اس سارے ورتارے نے پنجابی پرواسیاں نوں ایہہ سوچن لئی مجبور کیتا کہ جے اوہ کسے آزاد تے مضبوط دیش دے رہن والے ہندے تاں اوہناں نال اےداں دا ورتائ نہیں سی ہو سکدا۔ بعد وچ اک غدری کوی نے اس انوبھوَ نوں ایوں درج کیتا: ‘‘کالا ڈرٹی کہن سانوں، گئے ہند دے اوہ ادبو شان کتھے’’۔ 1914 جون وچ وکٹوریا (کینیڈا) وچ رہن والے کوی نے لکھیا: ‘‘ایس صوبے دے گوریاں اتّ چکی، ہندی تک کے جیئڑا ساڑدے نے۔’’

پنجابی کسان دا امریکہ تے کینیڈا وچ جا کے مزدور بننا بالکل وکھری طرحاں دا ورتارا سی۔ ایہہ پرکریا اس ورتارے توں وکھری سی جس تحت پنجابی کسان تے دلت بستیوادی فوج دا سینک بنیا۔ اس روپ وچ اوہ سرکار دا سپاہی سی، انگریز حکومت جلوء دی چھوٹی موٹی کنی اس نوں، نہ صرف وردی دے روپ وچ ملی، سگوں اس دی پہچان وی بنی۔ اوہ سپاہی، لانس-نائک، نائک، حوالدار، جماندار، رسالدار آدی بن گیا۔ امریکہ تے کینیڈا دے مزدور نوں برطانوی سامراج دی ایہہ ‘مہر’ حاصل نہیں سی۔ اسنے ریل پٹڑیاں وچھائیاں، آرا ملاں، کھیتاں تے کارخانیاں وچ کم کیتا۔ اس انوبھوَ دی چترکاری اک غدری کوی نے اےداں کیتی: ‘‘گریپ توڑدیاں، سیلری لاؤندیاں دے، سیڈ گڈدیاں دے گوڈے لال ہو گئے۔ نال پھٹیاں پاٹ گئے ہتھ ساڈے، دن کٹنے بڑے محال ہو گئے۔’’

ایہناں انوبھواں نے امریکہ تے کینیڈا وچ رہِ رہے پنجابیاں وچ نویں راجسی چیتنا پیدا کیتی جس صدقہ اوہناں نے کئی جتھیبندیاں بنائیاں تے بعد وچ ہندی ایسوسی ایشن دی بنیاد رکھی گئی۔ اس دے پردھان بابا سوہن سنگھ بھکنا، جنرل سکتر لالا ہردیال، میت پردھان بھائی کیسر سنگھ ٹھٹھگڑھ، خزانچی پنڈت کانشی رام، نائب خزانچی ہرنام سنگھ ٹنڈیلاٹ، آرگینائیزر سکتر کریم بخش تے جوائنٹ سکتر منشی رام سن۔ پارٹی دے مڈھلے متے وچ ایہہ دسیا گیا: ‘‘ایہدا مقصد ہتھیاربند اکنلاب راہیں بریٹیش گورمنٹ دی غلامی توں ہندوستان نوں آزاد کراؤنا اتے آزادی تے برابری دیاں نیہاں ’تے قومی جمہوریات قایم کرنا ہووےگا۔’’ اک ہور متے وچ کیہا گیا، ‘‘پارٹی وچ مذہبی بحث-مباحثے دا کوئی دخل نہیں ہووےگا۔ مذہب دی حیثیت نجی ہوویگی۔’’ اس طرحاں بابا بھکنا اس سیاسی پارٹی دے پہلے پردھان سن جس نوں بناؤن والے کلین ورگاں نال سبندھ رکھن والے پڑھے لکھے الیٹ نہیں سگوں پنجاب دے کسان سن جہڑے پردیساں وچ جا کے مزدور بنے۔ اس طرحاں ایہہ پارٹی ہندوستان دے مزدوراں تے کساناں دی ہتھیاربند انقلاب لئی پرتیبدھ پہلی پارٹی سی۔ اس نوں بناؤن والے لوک نسلی وتکرے، سرمائیداری شوشن، غلامی اتے بستیوادی ظلم دے ستائے ہوئے لوک سن۔

1857 دے غدر نوں یاد کردیاں اس پارٹی نے غدر ناں دا اخبار چلایا جو بعد وچ پارٹی دا ناں بن گیا تے پارٹی دے میمبر غدری کہہ کے بلائے جان لگے۔ 1914 وچ ایہناں غدریاں نے ہندوستان ولّ چالے پا دتے اتے وکھ وکھ فوجی رسالیاں دی مدد نال بغاوت کراؤن دی کوشش کیتی جہڑی سفل نہ ہو سکی۔ سینکڑے غدری گرفتار کر لئے گئے اتے کرتار سنگھ سرابھا، وشنوں گنیش پنگلے، جگت سنگھ سمیت ستّ غدریاں نوں پھانسی ہوئی۔ 17 ہور غدری جنہاں وچ بابا سوہن سنگھ بھکنا وی شامل سن، نوں پھانسی دی سزا ہوئی جو بدل کے کالے پانی دی عمر قید وچ بدل دتی گئی۔ بھائی جوالا سنگھ، بھائی وساکھا سنگھ تے 24 ہور غدریاں نوں عمر قید تے جائداد ضبطی دیاں سزاواں ہوئیاں۔ ہور غدریاں نوں وی وکھ وکھ ورھیاں لئی قید دی سزا دتی گئی۔ بابا سوہن سنگھ بھکنا نے 1915 توں 1921 انڈیمان کالیپانی وچ اتے 1921 توں 1930 تک بھارت دیاں وکھ وکھ جیلھاں وچ قید کٹی۔ اوہ سربہند کسان سبھا دے پردھان بنے اتے کسان مورچیاں وچ وی قید کٹی۔ دیش آزاد ہون توں بعد اوہناں نوں 1948 وچ پھر قید کر لیا گیا اتے یول کیمپ (کانگڑے دے نزدیک) وچ رکھیا گیا۔ اوہ کمیونسٹ پارٹی وچ شامل ہو گئے اتے ساری عمر لوکاں دے حقاں لئی لڑدے رہے۔

بابا جی نے اپنے جیون دی کہانی ‘جیون سنگرام’، ‘میری رام کہانی’ اتے ‘میری آپ بیتی’ وچ درج کیتی ہے۔ ایہناں آتم کتھاواں نوں پڑھ کے بابا جی دی نرمانتا تے مہانتا دا پتہ لگدا ہے۔ ایہناں آتم کتھاواں وچ اوہناں نے اپنے جوانی ویلے دیاں بھلاں-چکاں بارے تاں کھلھ کے لکھیا ہے، پر اپنی قربانی اتے جھلیاں دشواریاں بارے کوئی ذکر نہیں کیتا۔ 26 سالاں دی جیل یاترا وچ اوہناں نے 9 وار بھکھ ہڑتال کیتی۔ انڈیمان وچ اسیہہ کشٹ جھلے اتے 2 وار بھکھ ہڑتال کیتی۔ یرودا جیل وچ دستاراں تے کچھہریاں لئی، لاہور جیل وچ دلتاں دی برابری لئی اتے بھگت سنگھ دی حمایت وچ بھکھ ہڑتال کیتی۔ یول کیمپ وچ کیتی 9ویں بھکھ ہڑتال نے اوہناں دا سریر کبہ کر دتا۔ 1931 وچ اوہناں نے کراچی وچ ہوئی آل انڈیا ورکر اینڈ پیجینٹس تے تیسری کانفرنس دی پردھانگی کیتی۔ 1939 وچ اوہ کل ہند کسان سبھا دے پردھان دی حیثیت وچ گیا، بہار وچ گرفتار ہوئے تے اوہناں نوں دیولی کیمپ وچ نظربند کیتا گیا۔ اک اپریل 1943 نوں رہاء ہو کے اوہ اپنے پنڈ بھکنے کل ہند کانفرنس دے اجلاس دی پردھانگی کرن پہنچے۔ اپنیاں آتم جیونیاں وچ بابا جی ایہناں گھٹناواں دا ذکر ایوں کردے ہن جویں سبھ کجھ بڑے سہج سبھاء نال ہو رہا ہووے۔ اوہ دوسرے غدری بھائیاں دیاں قربانیاں دا ذکر بہت شردھا نال کردے ہن۔ اداہرن دے طور ’تے بابا جوالا سنگھ بارے لکھدے ہن: ‘‘بھائی جوالا سنگھ جی دی ایہہ اچی قومی سیوا اج تک کسے راجے مہاراجے تے سیٹھ شاہوکار نوں وی نصیب نہیں ہوئی۔’’ اسے طرحاں کرتار سنگھ سرابھا، کیسر سنگھ، لالا ہردیال، بھائی بنتا سنگھ اتے ہورناں غدری آگوآں دی دین دا ذکر کردے ترے جاندے ہن۔ ایہناں آتم جیونیاں وچوں لوکاں لئی سبھ کجھ قربان کر دین والی تیاگی آتما دے دیدار ہندے ہن۔ کیسر سنگھ کیسر نے بابا جی اتے ہورناں غدریاں نوں ‘دارشنک سوچ، دیدا-دلیری، پر سارتھ، بھائیچارک سانجھ، تیاگ، سچے-سچے چرتر تے قربانی دے پتلے’ کیہا ہے۔

ہریش پوری نے لکھیا ہے: ‘‘غدر لہر وچ اوہناں نال مڈھ توں نال رہے پرتھوی سنگھ آزاد نے میرے کول درج کروائے انٹرویو وچ بابا جی بارے تے بھائی وساکھا سنگھ، بھائی جوالا سنگھ تے بھائی سنتوکھ سنگھ ہراں دی گلّ کردیاں سر نواں کے ہولی جہی آکھیا سی: ‘اوہ تپیشر سن۔ انسانیت دے لیکھے لگیاں نیک روحاں’۔’’ سوہن سنگھ بھکنا اتے ہور غدری سچ مچّ تپیشر سن، فقیر آدمی۔ بھائی ندھان سنگھ نے اپنی کویتا وچ اوہناں نوں ‘زندہ شہید’ کہندیاں بالکل ٹھیک کیہا سی، ‘‘ویری کمبدے غدر دا نام سن کے، سیوا تدھ دی بے نظیر بابا/ ودھن حوصلے دیکھ کے غدریاں دے پریم ایکتا دی تصویر بابا/ آؤ، آؤ، غریباں دے بادشاہ جی، کریئے بسترا گول برتانیاں دا/ پہلاں وانگ منصور قربان ہووے، پھیر ملّ پیندا قربانیاں دا۔’’ ہاں، اوہ غریباں دے بادشاہ سن، اوہناں دی کیتی سیوا بے نظیر ہے۔ ہزارا سنگھ ‘ہمدم’ نے بابا جی دی تلنا بھگت پرلاہد نال کردیاں کیہا، ‘‘عرش فرش کمبے تیرے دکھ سنکے/ یاد آوندا بھگت پرلاد بابا/ ہمدم تیریاں اچّ قربانیاں نے، کرنا دیش نوں جھٹّ آزاد بابا۔’’

مشہور کوی رلکے نے اپنی اک کویتا وچ اپنے موئے متر نوں اےداں یاد کیتا ہے:

میرے اپنے جہڑے مر چکے نے، میرے کول ہن

میں اوہناں نوں جان دتا

تے حیران رہِ گیا

اوہ مر کے کنے شانت ہو گئے

کنے خوش؛

اوہناں دی فطرت اےداں دی تے نہیں سی۔

صرف توں،

توں واپس آؤندا ایں

مینوں چھوہ کے لنگھدا ایں

ایدھر ادھر گھمدا

چیزاں تے دستک دندا

آواز نال تیرے ہون دا پتہ لگدا اے۔

4 جنوری 2020 نوں اس مہانپرکھ دا 150واں جنم دن ہے۔ وکھ وکھ پارٹیاں اوہناں دے جنم دہاڑے نوں آپو اپنے طریقیاں نال مناؤن دا یتن کر رہیاں ہن۔ سوہن سنگھ بھکنا پنجاب دا مہاں-نائک سی۔ اوہ سارے پنجابیاں دا سی۔ اوہدا ناں لے کے ہر پنجابی دا سر اچا ہندا ہے۔ اچّ قربانیاں والے اس فقیر دی یاد پنجاب دیاں بروہاں ’تے دستک دے رہی اے کی پنجابی اس فقیر نوں یاد کر رہے ہن.

Karamjit Singh 

پنجابی گریجویٹس فورم انٹرنیشنل

#PGFInt