پنجابی پڑھیار سیوک ایہ لکھت ضرور پڑھن پنجابی بارے تاریخی جانکاری اے پنجابی زبان دا مسلہ۔

 پنجابی پڑھیار سیوک ایہ لکھت ضرور پڑھن پنجابی بارے تاریخی جانکاری اے

پنجابی زبان دا مسلہ۔

 پنجابی زبان دا کوئی نواں، نویکلاں جاں انوکھا مسئلہ نئیں۔پنجابی زبان ستر فیصد پاکستانیاں دی زبان ہون دے ناطےکِسے چودھر جاں وڈپّ دی منگ نئیں کریندی۔نہ ہی ایہہ آپنے آپ نوں دوجیاں پاکستانی زباناں کولوں اوّچا تے سُچا سمجھدی ھے۔اتے نہ ای ایہہ پاکستان دے دوجیاں علاقاں اوتّےآپنا کوئی حق جتاؤندی ھے۔پنجابی رابطے دی زبان ہون کیتے اردو دے ایس حق نوں وی دِلوں بجانوں مندی ھے۔پنجابی زبان دی تاں اِک بہوں سادی جیہی منگ ھے،بھئی ایہنوں پنجاں دریاواں دی ایس دھرتی اوتّے،جتھوں دی ایہہ جم پل ھے،جیوندے

رھن تے ودّھن پُھلن داحق ملنا چاہیدا ھے۔ایہدا مطلب ایہہ ھے،جو پنجابیاں نوں آپنی ماں بولی وچ پڑھن لکھن دا حق ملے اتے سرکاری پدّھر اوتّےایہنوں پرچلت کیتا جاوے۔

پنجابی چاہندے ہین جو فرنگی دا اوہ سوا سو سال پُرانا حُکم واپس لیتا ونجے،جیہدے راھیں پنجابی زبان نوں آپنی جنم بھوئیں توں دیس نکالے دی سزا دتی گئی آھی۔پنجابیاں دی اجوکی پیڑھی ایہہ جاننا لوچدی ھے،بھئی ساڈی ماں بولی نوں کیہڑے گناہ دے جرم وچ دیس نکالے دی سزا دتی گئی آھی۔اتے ایہہ کڈا کُو وڈّا گناہ سی جو ایہہ سزا مُکن وچ ای نئیں پئی آؤندی۔کمپنی دی حکومت ٹھپّی گئی تاں انگریزاں دے برطانوی تاج دا راج چالو تھی گیا۔برطانوی تاج دا راج مُکا،کھُلھ اتے آزادی لبّھی پر،پاکستان وچ فرنگی قوانین سگویں ای لاگو رہے۔نویں راجکاراں دے وطیرے وچ روال بھر فرق نہ آیا۔اونہاں دی مقامی لوکاں، مقامی رہتلاں تے مقامی زباناں دے بر خلاف کاؤڑ نہ مُک سکی۔فرنگی پنجابی بارے جو حکم لا گئے آھے اوہ اج وی سگواں لاگو ھے،جِویں اجّ توں سوا سو سال پہلاں لاگو سی۔

سویارو! ایہہ ظلم نئیں تاں ہور کیہ ھے، جو پنجاب دے اجوکے گریجوایٹ نوں " سی حرفی ہدایت اللہ" جاں "باراں مانہہ مِلکھی رام " بارے پُچھیا جائے تاں اوہ اِنج بِٹر بِٹر تہاڈے مونہہ ول ویکھدا ھے، جِویں تُسیں کوئی انوکھی گل پُچھ گھِدی ہووے۔آؤ تھوڑی جیہی پچھے جھاتی مار کے ویکھیے بھئی ،پنجابی زبان نال ایہہ دھرو کیتا کیوں گیا؟ جدوں اسیں تواریخ دے پنے پھرول کے ویکھنے ہاں تاں پتہ لگدا ھے، بھئی جدوں فرنگیاں نے ہند پنجاب وچ آپنے 

چندرے پیر پائےتاں،اونہاں نے مدراس توں لگ دلّی تائیں،اتے کلکتے توں لگ بمبئی تائیں ۔سارے ہند دیس اوّتےآپنی چالاکی، دھوکھے تے فریب نال ملّ مار گھدا ۔مقامی جاگیردار ریاستاں نے اوہدے نال لوہا تاں لتّا پر بہتا چِر کاڈھ نہ کڈھّ سکے۔پنجاب نال وی کجھ ایہو جیہی ای واپری۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جیوندے جی فرنگیاں نے پنجاب ول مونہہ کرن دا جیرا نہ کیتا، پر اوہدےمرن مگروں اونہاں اوہو ای پرانی چال چلی تے خالصہ دربار دےکئی اہلکاراں نوں لوبھ لالچ راہیں توڑ لیا۔ایہناں وچوں دونویں ڈوگرا بھّرا دھیانو تے گلابو خاص کر ویروے جوگ ھین۔جہڑے اگانہہ ونج کے دھیان سنگھ تے گلاب سنگھ دے ناں نال مشہور ہوئے۔سکھ دربار وچ پھُٹ پاون تے اونہاں نوں راہواں کُراھے کرن دی سیوا بدلے، تے آپنی قوم توں غداری کرن پاروں ، فرنگیاں نے جموں کشمیر دا راج اونہاں بھراواں نوں چا دِ تّا۔

فرنگیاں دی پنجاب اوتّے ملّ مارن دی کہانی لمیری وی ھے اتے دُکھاں بھری وی،پر ایہہ موقع ایس کہانی دی کتھا کرن دا نئیں۔کہن والی گل چھڑی اینی ھے، بھئی 1845ء وچ مُدکی دی لڑائی توں لگ گجرات دی بھانج تائیں، ایہناں پنجاں سالاں وچ فرنگیاں نوں کائی دَہ لڑائیاں لڑنیاں پئیاں ، جنہاں وچوں چار جُدھ اچیچا مشہور ہوئے۔انج اسیں آ کھ سکنے آں، بھئی پنجاب دی لوکائی نے آپنی دھرتی لئی چپے چپے اوتے جِنداں ہولیاں اتے سِر وارے۔

ہار جِت تاں لڑائیاں وچ ہوندی ای ہے، پر جیکر فرنگیاں دے توڑے ہوئے بندے قوم نال غداری نہ کر دے تاں پنجاب دی دھرتی گوریاں دا گورستان ثابت تھیندی۔اتے اونہاں نوں اجیہی پھینٹی پیندی جو پنجاب تاں اِک پاسے رہیا سارے ہند دیس وچ گوریاں نوں مونہہ لکاون دی جاہ نہ ڈھیندی۔پنجاب دا ایہہ جنگ ایتھے مُک نئیں ہا گیا۔1845ءوچ جِتھے کئی اِک قومی غداراں نے فرنگیاں دی کھُلّھ کھُلھاکے امداد کیتی ہائی ،اوتھے اونہاں راٹھاں اتے سورمیاں دا وی کائی گھاٹا نہ آھا جنہاں ایس بھیڑ ویلے پنجاب وچ تھاں تھاں اوتے بغاوتاں کیتیاں تے چھنجاں پائیاں۔احمد خاں کھرل تے اوہدے سنگتیاں ،بعد وچ بھگت سنگھ تے اوہدے ہانیاں تے ایس توں پِچھوں چوھدری شیر جنگ تے اوہدے انگلیاں سنگلیاں دے ناں ساڈے ساہمنے آؤندے ھن۔

فرنگی چاہندے سن بھئی پنجاب توں افرنگ دشمنی تے جنگ جوئی دا جذبہ مُک ونجے۔ایہدے لئی اونہاں ہر اوس ہتھیار دی ورتوں کیتی، جہڑا اونہاں دے ہتھیاراں دے بھنڈار وچ موجود آ ھا۔اونہاں دا مُڈھلا ہتھیار تاں " پاڑا پاؤ تے راج کماؤ" سی۔ایہدے لئی اونہاں ہند پنجاب دی تواریخ نوں انج موڑ توڑ کے پیش کیتا ،بھئی اوہ قوماں جہڑیاں صدیاں بدّھی ہک دوجے نال رل مل کے ڈاہڈے امن امان نال پئیاں وسدیاں سن، اوہ ہک دوجی دے لہو دیاں ترہائیاں تھی گئیاں۔

دوجا ہتھیار سی بھُکھ دا ،فرنگیاں پوند سار توں ای ایہہ پالیسی رکھی جو پنجاب وچ کائی کارخانہ نہ لگے۔اِنج اونہاں نے ایتھوں دی کِسے صنعت نوں نِسرن نہ د تا، تانجو ایہہ دیس سدا بھُکھا مردا رہے تے فرنگی دی غلامی توں اّڈ ایہدے کول کائی ہور روزگار نہ ہووے۔خاص کر پنجاب دے اوہ علاقے جتھوں دے لوک لڑاکے تے سورمے مشہور آھے۔اوتھے کوئی صنعت نہ اُسرن دتی،جِویں جہلم، شاہپور، بہاولپور، تونسہ، ڈیرہ غازیخاں اتے چولستان وغیرہ۔ایس پالیسی دا ایس گل توں وی اندازہ لگ سکدا ھے ،بھئی کپاہ پنجاب وچ ہوندی آہی پر ایہدے کارخانے مہاراشٹرا دے علاقے وچ اُسارے جاؤندے آ ھے۔پنجاب وچ گنّا منّاں مونہی ھوندا آ ھا پر ایتھے کھنڈ بناؤن دا کائی کارخانہ نہ اُساریا گیا۔لبھن لگیے تے اجیہیاں انکُھٹ مثالاں لبھ سکدیاں ھن۔

تریجا ہتھیار جہڑا سبھ تھیں ودّھ کارگر ثابت تھیا۔ اوہ ّ ھا پنجاب نوں ،پنجاں دریاواں دیاں ریتاں ،رسماں تے روایتاں توں وانجھا کر دتا جائے۔سِدھ پدھّری گل ھے ،بھئی ایہہ کارا ایس دھرتی دی زبان دا بیہہ مارے بنا تھی نئیں سکدا،کیونجو زبان ہی اِک اجیہا وسیلہ ھے ،جہدے راہیں ریتاں تے روایتاں جیوندیاں رہندیاں ھن تے اِک پیڑھی توں دوجی پیڑھی تائیں پُجدیاں ھین۔سو فرنگیاں نے آؤندیاں سار ای جہڑا کم کیتا اوہ پنجابی زبان نوں مار مُکاون دے جتن آ ھے۔

آؤ ذرا اونہاں جتناں اوتے اِک چلاویں جیہی جھات مریندے چلئیے:

جدوں فرنگیاں نے پنجاب اوّتے مّل ماریا تے اونہاں نال سرکاری بندوبست کرن لئی جہڑا عملہ فیلہ آیا اوہ سارے دا سارا جمنا پار دے علاقے دا سی،پنجاب وچ ایہناں نوں "پوربیئے " آ کھدے ھین۔ایہناں دی ماں بولی "پوربی" ہے۔اُردو جیہدا لکھتی روپ ھے۔ایہہ قدرتی امر سی بھئی پوند سار سرکاری بندوبست چلاون لئی سارا عملہ ایہناں " پوربیاں " وچوں ای آیا،کیونجو فرنگیاں دے پنجاب وچ آؤ ن توں پہلاں ای ایہہ لوک انگریز تھیں ہار من بیٹھے ہوئے سن،اتے راج کاج وچ ایہناں " پوربیاں" دی گوریاں نال بھیالی سی۔سو ایہہ وی قدرتی امر ھے بھئی فرنگیاں نے اُردو نوں ای سرکاری زبان متھیا اتے اُردو نوں " فرانکا لِنگوا " من کے آ پنے فرنگی، فوجی تے سِول افسراں نوں وی ایہوئی زبان سکھائی۔ایہدے لئی کلکتے وچ فورٹ ولیم ناں دا کالج اُساریا گیا اتے پورے ہند دیس وچوں اُردو دے لکھاری اوتھے سدّے گئے۔اونہاں دیاں تنخواہواں لگیاں۔اوس زمانے وچ اُردو پڑھن لکھن والے دی فرنگیاں ہر طرحاں اِمداد کیتی تے اونہاں نوں پنجابیاں دے سِر اوّتے لیا بہایا۔اِنج سرکاری کم دا ریڑھا ریڑھن لئی پنجاب وچ وی اُردو دی ورتوں جاری تھی گئی۔انج وی 1857 ء دے " گُھلو گھاڑے " مگروں دِلیّ تے لکھنٔو وچ اُجاڑا پے گیاسی۔ سارے کار ویہار ٹھّپ تھی کے رہ گئے سن اتے چارے بنھّے بھُکھ پسر گئی سی۔ا جیہے دلّدر مارےحالات وچ پنجاب وچ آؤن والے عملے نوں جِویں نویں حیاتی ملی۔اونہاں کھُلّھ بہاراں مانیاں۔ آ پنے انگاں ساکاں تے یار بیلیاں نوں پنجاب آؤن دے سدّے گھّلے تے انج پوربیاں دا ہک ہڑھ پنجاب وچ ویہن لگ پیا۔اِک نوں پیر رکھن دی تھاں لبھدی سی تے اوہ دوجے نوں ہتّھ دا آسرا دے کے کھلہاردا سی تے جدو ں اونہوں پسرن دی تھاں ڈھیندی سی تاں اوہ آپنے لگدے لہنیاں نوں وی چھوپھیرے بہا لیندا سی۔اِنج "پوربیاں " دے آون اوّتے پنجاب دیاں سِر کڈّھ نوکریاں تے ملازمتاں دے مّل مارن دا اِک ان مُک چلار چالو تھی گیا۔ماڑے موٹےبندیاں دی تاں گل اِک پاسے رہی،وڈے وڈے پڑھے لکھے لوک وی روٹی روزی دی ڈھونڈ بھال وچ ایتھے آن پُجے۔اونہاں آون والیاں وچ: مولوی محمد حسین آزاد،خواجہ الطاف حسین حالی،مولوی نذیر احمد،منشی پیارے لال،میر مُنشی من پھول،مُنشی نول کشور، بابو رام چند، مولوی سید احمد،مولوی کریم الدین اتے ہورکئی سِر کڈھ اُردو لکھیاراں دے ناں سامنے آؤ ندے ھین۔

ھُن مسئلہ نِرا پُرا اُردو تے پنجابی دا نئیں رہ گیا سی، سگوں گوریاں دی سیاست دے نال نال پنجاب آؤ ن والے پوربیاں دی روزی روٹی دا سوال وی وچ رل گیا سی۔ہر چھوٹے موٹے انگریز افسر دے نال اِک پوربی میر مُنشی جاں سررشتے دار وی جڑیا ہویا سی۔تے جدوں کدے وی سرکاری کماں کاراں لئی ہند دیس دیاں علاقا ئی زباناں داسوال اُٹھدا سی تاں قدرتی امر ھے پنجابی وی اپنی زبان سرکاری پدّھر اوتے لیاون لئی آواز چُکدے سن۔اوس ویلے ایہہ پوربی مُنشی تے میر مُنشی آپنے فرنگی افسراں اگے پنجابی زبان دی نندیا کریندے نئیں سن اکدے، اتے آکھدے سن :بھئی پنجابی وی زباناں وچوں کوئی زبان ھے۔ایہہ تاں نِری پُری اِک اُجڈ تے گوار بولی اے۔جہڑی دفتراں دی پدّھر والے کماں کاراں لئی کِسے پاسیوں وی ڈُھکویں نئیں۔اوّتوں انگریز افسراں نوں ایس معاملے وچ چھڑے ھک ھُنگارے دی لوڑ ہوندی سی۔سو انج پنجابی زبان دے برخلاف انگریزاں تے پوربیاں رل کے کُوڑ تے نفرت دا بیہہ بیجیا۔جیہدے کنڈے اج تائیں ساڈیاں پیڑھیاں دے پیراں وچ پئے پوڑیندےھین۔تے جنہاں نوں کڈّھن دا پنجابی قوم نے ھن تائیں رل کے کوئی آہر نئیں کیتا۔

پنجابی زبان دے بر خلاف فرنگیاں دے من وچ جہڑی کاؤڑ بہہ گئی سی، اوہدی جھلک اونہاں دیاں سرکاری چِٹھیاں تے نجی وچاراں وچ صاف نظر آؤندی ھے۔1851-52 ء دی اِک سرکاری رپورٹ وچ پنجابی زبان بارے انج لِکھیا لبھدا ھے:

" پنجابی زبان جنھے پنجاب دیاں صوفیاں تے سنتاں راھیں جنم لیا تے سِکّھ راج دے سمے ایہہ درباری تے مذہبی زبان دا درجہ رکھدی سی۔اجکل ایہدی ورتوں بہوں گھٹ کیتی جاؤندی ھے تےایہہ اِک گوار تے اُجڈ بولی دے روپ وچ باقی رہ گئی ھے "

1855ءوچ پنجاب دے جوڈیشنل کمشنر مسٹر میکلوڈ نے پنجابی زبان نوں مکاون لئی جہڑا حُکم نامہ جاری کیتا سی اوہدےوچ آکھیا گیا ھے بھئی:

 " اُردو نوں پہلاں پڑھے لکھے طبقے وچ رواج دِتا جائےتے مگروں اوس طبقے راہیں پنجاب دی

 عام لوکائی وچ ایہدی ورتوں داسر بندھ کیتا جائے،تانجو پنجاب دی مقامی گھٹیا بولی دا سدا لئی

 بیہہ ماریا جا سکے "

ایس حُکم نامے دے اپنے لفظ انج ھین: 

 Urdu ……be made familiar, in the first instance, to the"

Educated classes, and through them, as would certainly

    Follow, to the entire body of the people, to the eventual

 "Suppression of inferior local dialect 

(p.17, Mehta, H.R; A History of Growth and Development of Western Education in the Punjab, 1846-1884, Lahore, 1930)

1855ء وچ ای مسٹر میکلوڈ نے اِک سرکاری چِھٹی نمبر43 راھیں کمپنی حکومت دے اِک کورٹ آف ڈائریکٹرز نوں سفارش کردیاں انج لِکھیا:

  " ہندوستانی جیہی اعلی زبان دے ہوندیاں ہویاں پنجاب وچ پنجابی نوں رواج دینا جاں ایہدے زوال نوں ڈکن دا جتن کرنا بالکل بے فائدہ ہووے گا۔"

چٹھّی دے اپنے لفظ انج ھین:

There is no reason to perpetuate the Punjabi, or even check its decadence, at the expense of superior Hindustani by means of educational system.

1862ء وچ ایہہ معاملہ آ پنی سِخر اوتے پُج گیا۔اوس ورھے ہند دیس دے تعلیمی محکمے دے اِ ک ایڈ منسٹر یٹر تے مشرقی علماں دے ماہر مسٹر رابرٹ کسٹ نے پنجاب سرکار نوں اِک سرکاری چِٹھّی لِکھی بھئی: ہندوستان وچ نویں تعلیمی پالیسی دے تحت باقی صوبائی زباناں وانگوں پنجاب وچ وی پنجابی زبان نوں سرکاری تے تعلیمی زبان دا درجہ دِتا جائے۔۔۔۔ایس سرکاری چِٹھّی نوں مُکھ رکھ کے پنجاب محکمہ تعلیم دے ڈائریکٹر نے پنجاب دے کمشنراں تے ڈپٹی کمشنراں نوں اِک سانجھا خط لکھیا تے ایس نویں پالیسی بارے اونہاں دیاں سفارشاں دی منگ کیتی۔سِٹّا جو نِکلنا سی اوہ تاں ظاہر سی ،کیونجو ہر کمشنر تے ڈپٹی کمشنر دے نال سبھ توں وڈے صلاح کار اونہاں دے مُنشی تے میر منشی سن۔اونج وی کوئی عقلمند بندہ آپ آ پنی روزی وچ لت مارنا پسند نئیں کردا۔سو ہر دفتر وچوں جہڑی وی چِٹھّی آئی اوہدےوچ اُردو دیاں صفتاں تے پنجابی دیا ں نکھیدیاں کیتیاں گئیاں سن۔ونگی پاروں کُجھ اِک چھٹیاں دا حوالہ پیش کیتا جاندا ھے:

جھنگ دے ڈپٹی کمشنر نے لکھیا:

" ایس ضلع وچ چھڑی پنجابی زبان دی ورتوں کیتی جاؤندی ھے۔پر ساڈے جتناں دے سِٹّے وجہوں ایتھے وی ہندوستانی زبان ودّھ پُھل رہی ھے،اتے عام لوکائی ایس توں جانو ہوندی جاؤندی ھے۔جیکر ایتھے سرکاری کماّں کاراں تے کچہریاں وچ پنجابی دی ورتوں چالو کریئے تاں بہوں اوکڑاں پیش آون گیاں۔کیونجو ساڈا یورپی عملہ ایس زبان نوں چنگی طرحاں سمجھ نئیں سکدا۔" 

گوگیرہ ( اجوکا ساہیوال) دے ڈپٹی کمشنر نے لکھیا بھئی:

" جیکرسرکاری تے عدالتی کماں کاراں لئی اساں پنجابی زبان دی ورتوں چالو کیتی تاں وت سانوں آ پنے یورپی عملے نوں کم توں چُھٹّی دینی پوسی، جنہے ھن تائیں سارا سرکاری بندوبست سنبھالیا ہویا ھے۔"

دلّی دے کمشنر نے لکھیا:

" جیکر پنجاب وچ پنجابی زبان دی ورتوں تعلیمی تے سرکاری پدھر اوّتے چالو کیتی گئی تاں مُڑ سانوں آپنے سمّوچے تعلیمی ڈھانچے نوں وٹاؤنا پوسی، جیہدی نیہہ اساں اُردو پڑھائی لکھائی اوّتے اُساری ھے۔"

ستلج دے اُرار دیاں ریاستاں جِویں بہاولپور تے چولستان دیاں ریاستاں وغیرہ، دے ڈپٹی کمشنر نے لکھیا:

" پنجابی زبان تاں ھن آپنے چھیکڑلے ساہواں اوّتے ھے۔ایہنوں نویں سِریوں جیون جِوالن دی کیہ لوڑ ھے؟"

اوہدے آپنے لفظ انج ھین:

"At present the Punjabi itself is dying out then why to revive it? "

ستلج پار دیاں ریاستاں جِویں پٹیالہ ،نابھا، فرید کوٹ، جیند تے کپور تھلہ وغیرہ، دے کمشنر نے لکھیا:

"سرکاری تے عدالتی کماں کاراں لئی اُردو دی ورتوں ساڈی اِک سیاسی لوڑھے، کیونجو انج پنجاب دا رہندے ہندوستان نال جوڑ میل کرن وچ مدد مِلسی۔"

ایہناں جواباں نوں مُکھ رکھ کے پنجاب والے محکمہ تعلیم دے ڈائریکٹر نے پنجاب گورنمنٹ دے سِکتّر نوں چِٹھّی نمبر 88A/1862 راھیں لکھیا:

"جدوں اسیں پنجاب اوّتے قبضہ کیتا آھا، اوس ویلے اساڈی سبھ توں وڈی سیاسی لوڑ ایہہ آہی،جو مقامی زبان اوّتے اُردو دی چودّھر تے وڈپّ قائم کیتا ونجے۔"

چٹھّی دے آپنے اکھّر انج ھین:

"….. At the annexation of the Punjab, political motives, I dare to say, had a great share in giving the superiority to Urdu over the indigenous language."

چِٹھّی وچ اگے ونج کے انج لکھیا گیا ھے:

" ایس نویں فتح کیتے ہوئے علاقے نوں ہندوستان دے باقی حصےّ نال اِک مِک کرن لئی اِک سانجھی زبان دی لوڑ توں اِنکاری نئیں ہویا جا سکدا۔۔۔۔ ایس پاروں سانوں ایہہ ٹیچا وِڈن لئی آپنا پورا جتن لاؤنا چاہیدا ھےتے ایہہ ٹیچا سبھناں سرکاری اتے عدالتی کماں کاراں وچ اُردو نوں رواج دے کے ای وِڈیا جا سکدا ھے۔"

انج آپنیاں تے غیراں نے رَل مل کے پنجابی زبان دی تقدیر دافیصلہ چا کیتا تے ایہنوںسدا لئی آپنی جنم بھوئیں توں دیس نکالا چا ملیا۔کِسے علاقے دی لوکائی تے اوہدےحقّاں نوں انج ملّو زوریں پیریں مدھولن دیاں مثالاں پورے جگ وچ بہوں گھٹ ملدیاں ھین۔پنجاب جنگ دے پِڑوچ فرنگیاں توں بھانجھ کھا کے بیٹھا ہویا سی،سوہک ہاری ہوئی قوم نوں جِتنہاری قوم دے حُکماں اگے سِر نیواں کرن توں اَڈہور کائی چارہ وی تاں نئیں ہوندا!

فرنگی راج دی سمّوچی اِک صدی وچ کِسےاِک جی دا جیرا وی نہ پیا، جو اوہ پنجابی زبان نال کیتے گئے ایس ظُلم، دھرو تے انیاں دے بر خلاف آواز چکدا۔اجوکی صدی دے چوتھے دھاکے وچ ،جدوں پورے ہندوستان وچ ایتھوں دیاں مقامی زباناں نوں اونہاں دا آپنا جائز حق دِیوان بارےتھاؤں تھائیں آوازاں پئیاں اُٹھدیاں ھاسن، تاں فرنگی راج دی تلوار دا ایہہ ہتّھا( پنجاب) چُپ گڑُپ بیٹھا ہویا سی۔اوس ویلے اسانوں پنجابی زبان دے جائز حق بارے اِک بہوں سہمی ہوئی اتے ماڑی جیہی آواز سُنائی دیندی ھے۔

8جولائی 1937ء نوں پنجاب اسمبلی دے اجلاس وچ پنجابی زبان دے اِک وڈے ہمدرد تے لکھیار چودھری شہاب الدین ہوریں پنجاب وچ تعلیمی مسئلیاں بارے گل کتھ کردیاں پنجابی زبان بارے چھڑا ایہناں ای آکھیا ' بھئی:

" میں پنجاب یونیورسٹی توں منگ کرنا ھاں، جو اوہ پنجاب دی لوکائی لئی اونہاں دی آپنی ماں بولی وچ لکھیاں پنجابی دیاں عِلمی تے ادبی کتاباں دا بھنڈار جمع کرے۔"

پر جِویں آکھدے ھِن! " کون سُنتا ھے فغان درویش " اجیہی چھوٹی جیہی منگ وی راجکارطبقیاں نے سُنی ان سُنی کر دّتی۔اتے اج وی پنجاب یونیورسٹی لائبریری وچ پنجابی زبان دیاں کتاباں دا حصہ نہ ہویاں ورگا ھے۔

پنجاب یونیورسٹی دا ناں آگیا ھے تاں چلو کُجھ ایہدا وی ویرا کر دے چلئے ، کیونجو کِسے قوم دی یونیورسٹی ای اوس قوم دیاں آساں ،پیاساں تے اُمنگاں دا پرچھانواں ہوندی ھے۔اُنج تے پنجاب یونیورسٹی دا اُسرنا وی اِک بہوں لمّی کہانی ھے کیونجو چروکنے چر تائیں پنجاب دا سانگا کلکتہ یونیورسٹی نال ھی رہیا سی۔سو 1882 ء وچ جدوں پنجاب وچ یونیورسٹی دی نینہہ رکھی گئی تاں ایہہ گل اُ چیچا کر کےچِت دھری گئی جو ایس یونیورسٹی نوں رہندے ہندوستان وچ ہوؤن والیاں سودھاں تے اصلاحواں توں پریرے ای رکھیا جائے۔

1904 ء وچ ہندوستان دیاں یونیورسٹیاں بارے کئی اِک سودھاں تے اصلاحواں کیتیاں گئیاں پر سر شہاب الدین ہوراں دے کہن موجب:پنجاب یونیورسٹی اوّتے ایہناں نوں لاگو کرنا ضروری نہ سمجھیا گیا۔وت 1919 ءوچ سیڈئیر کمشن دی رپورٹ موجب:پورے ہندوستان دیاں یونیورسٹیاں وچ سُدھار کیتا گیا پر پنجاب یونیورسٹی دے کرتا دھرتا اوسے پرانے ای چالے پئے رھے۔مُڑ جدوں پنجاب اسمبلی تے ایتھوں دے اخباراں وچ ایہدے بارے رولا رپّا پیا ،تاں پنجاب سرکار نے اِک یونیورسٹی کمشن بہاِدتّا۔ جدوں 1934 ء وچ ایس کمشن دیاں سفارشاں اوس ویلے دے وائس چانسلر مسٹر وولنر دے اگےرکھیاں گئیاں ،تاں اوہنے ایہہ آکھ کے ٹال دِتّا بھئی:ھن ویلا بہوں اگانہہ نکل گیا ھے تے ایہناں سودھاں تے اصلاحواں دا وقت ای گزر چُکیا ھے۔انج فرنگی راج دے چھیکڑے ساھواں تیکرپنجابی زبان نال ظُلم تےدھرو ہوندا رہیا۔وت ایہو ای پالیسیاں فرنگیاں دی گدی ملن والیاں " کالے باوؤاں" وِر ثے وانگوں سنبھالیاں تے اونہاں نوں سگویں دا سگواں پرچلت رکھیا۔

فرنگیاں دی لگاتار پنجابی دُشمنی دا سِٹّا ھے ،بھئی اج بابا فرید، بابا نانک، شاہ حسین ،نوشاہ گنج بخش، شاہ مُراد،سچل سرمست، سلطان باہو، خواجہ غلام فرید،وارث شاہ، میاں محمد بخش تے ہور کنےای بزرگ شاعراں تے لکھیاراں دی ایس زبان نوں آپنی جنم بھوئیں وچ وی ڈھونی نئیں لبھدی۔

پر ربّ دا لکھ لکھ شُکر ھے بھئی اجوکی نویں پیڑھی آپنی ماں بولی نال ورتے ظُلم ،دھرو تے انیاں نوں مکاون لئی لک بنّھ کے تیار تھی گئی ھے تے ھُن اوہ ویلا دور نئیں جدوں ایہہ پنجاں دریاواں دی رانی آپنا کھسیا کھوہیا راج مُڑ سانبھ لیسی۔

میں ایتھائیں پاکستان دے اِک اُگھے سوجھوان دے لفظاں اوتے آپنی گل مُکاؤنا ھاں بھئی جہڑے اونھے سوجھواناں دی اِک موکلی بیٹھک وچ آکھے آھے۔اوہ کہندے ھین:

" دُنیا دی تواریخ وچ اجیہی کوئی مثال نئیں ڈھیندی بھئی ،کِسے قوم نے اپنی ماں بولی چھّڈ کے کوئی ہورزبا ن سہیڑ لئی ہووے، جِویں پنجاب دے پڑھے لکھے لوکاں نے اپنی ماں بولی دی تھاں اِک اوپری زبان نوں سِر متھے اوّتے تھاں دتی ہوئی ھے۔"

اصلی عبارت کُجھ انج دی ھے۔اُردو زبان دا ذکر کردے ہوئے آ کھدے ھین:

" آج ہماری زبان کا سکّہ رائج الوقت اقبال ہے۔مشرقی پاکستان کی علیحدگی پسند تحریکوں کا لسانی پہلو سب سے نمایاں ہے۔اِس پس منظر میں شاید ہی کسی اور انسانی گروہ کی ایسی مثال پیش کی جا سکے کہ جس نے پنجابی مسلمانوں کی طرح اپنی مادری زبان پر ایک اور زبان کو ترجیح دی ہو۔"

( سید ابو الخیر کشفی: ادب اور قومی شعور: قومی ادبی مذاکرہ : 12,11 اپریل 1979 ء منعقدہ اکادی ادبیات پاکستان، اسلام آباد۔)

پتا نئیں علامہ ہوراں نے ایہہ گل پنجاب دے وسنیکاں دی صِفت کرن لئی آکھی ھے ،جاں اونہاں نوں گالھ کڈھی ھے؟

عبدالجبار گجر